Sztuka ogrodów w Chinach – Chińskie pejzaże w miniaturze

Sztuka ogrodów w Chinach –
Chińskie pejzaże w miniaturze 

Tradycja chińskich ogrodów sięga kilku wieków przed naszą erą. Już wtedy w Chinach pojawiały się pierwsze założenia ogrodowe, które z czasem zostały dopracowane i uzyskały charakterystyczną formę. Chińska sztuka ogrodowa, która stworzyła klasyczne chińskie ogrody, była oparta na chińskim malarstwie pejzażowym, ale zawiera w sobie elementy poezji, kaligrafii, geomancji i wierzeń chińskich. Kładzie ona nacisk na ich nastrój, co wymusza wielką dbałość o projektowanie w nich takich elementów jak wzgórza, rośliny, zbiorniki wodne, budynki, mała architektura. Ogród miał być idealnym połączeniem natury i pracy człowieka. Prawdopodobną przyczyną ich powstawania był brak naturalnych lasów i parków w pobliżu stolic i większych miast gdzie przebywali cesarze i wysocy rangą urzędnicy. Nade wszystko pragnęli oni otaczać się naturą dlatego na ich polecenie budowano sztuczne krajobrazy. Ogrody w Chinach dzieliły się na cesarskie, przyświątynne i prywatne. Te ostatnie były zakładane najczęściej przez dygnitarzy, którzy zrażeni zepsuciem i przekupstwem panującymi na dworze cesarskim rezygnowali z kariery i wracali w rodzinne strony, gdzie budowali dla siebie ogrody by móc zaznać spokoju. Każdy ogród był niczym dzieło sztuki. Nic nie było dziełem przypadku, a każdy element był przemyślany i precyzyjnie dobrany. Silne powiązania z naturą chińskiej kultury sprawiły że sztuka ogrodowa w Chinach ogrywa ważną rolę także współcześnie.

Zasady tworzenia

Chińskie ogrody na przestrzeni wieków ulegały ewolucji. Wraz z kolejnymi dynastami zmieniał się pogląd na funkcjonalność miejsca, dodawano elementy lub ulepszano dotychczasowe np. poprzez nowe zdobienia. Mimo wszystko zawsze stosowano się do podstawowych zasad tworzenia ogrodu, dzięki czemu bez względu na epokę pewne elementy pozostawały niezmienne.

Miejsca gdzie powstawały miniaturowe pejzaże były starannie dobierane. Za najbardziej atrakcyjne uznawano tereny zasadniczo ciche i spokojne, które zawierałyby zarówno „jezioro” jak i „górę”. Mimo, że jest to sztuczne dzieło tworzone przez człowieka, całość miała zawsze wyglądać naturalnie, dlatego widoki kształtowane były się zgodnie z topografią. Kiedy już dogodne położenie zostało znalezione, a zasadnicza wielkość przestrzeni ogrodu została zaaprobowana przez architektów przechodzono do tworzenia mniejszych obszarów. Każdy z nich miał służyć do innych celów oraz charakteryzował się odmiennym tematem. Zazwyczaj mniejsze obszary były połączone z budynkami lub ścieżkami. Niekiedy były one wydzielone murem, jednakże najczęściej były to po prostu indywidualne przestrzenie zaaranżowane tak aby  przy wykorzystaniu światła, koloru, roślin czy rzeźb uzyskać idealną kompozycję. Etap tworzenia przypominał więc nieco dopasowywanie do siebie elementów układanki tak, aby w końcowym efekcie uzyskać harmonię. Z jednej strony starano się w ograniczonej przestrzeni wyrazić całość poglądów i poczucia estetyki właściciela, z drugiej zaś połączyć dwa przeciwstawne bieguny między minimalizmem a obfitością, między naturalizmem a sztucznością niczym między yin i yang. 

Ogrody chińskie budowano w oparciu o tradycyjne zasady. Ważny był zarówno odpowiedni dobór roślin, wyznaczenie osi budynków oraz kierunków ścieżek, czy wreszcie adaptowania elementów krajobrazu otaczających ogród z zewnątrz. Chińscy architekci krajobrazu nie pozostawiali niczego przypadkowi. Szczególnie ciekawe jest to, ze w chińskim ogrodzie oprócz rozmieszczenia poszczególnych elementów, takich jak drzewa, rzeźby czy akweny, w planowaniu uwzględniano także zapachy poszczególnych gatunków kwiatów, charakterystyczny szelest liści, a nawet właściwości przyciągania owadów i ptaków przez różne odmiany roślin. Dla Europejczyków którzy kojarzą ogrody przede wszystkim z zadbanym trawnikiem ogród chiński niesie nieco zaskoczenia, gdyż podłoże wyłożone jest kamieniami. Unika się także prostych linii. Przy planowaniu ogrodu niezbędne jest stosowanie się do zasad feng shui. Bardzo ważne były właściwe proporcje wszystkich elementów przestrzennych. 

Było to wyzwanie, zwłaszcza w małych ogrodach prywatnych. Wpływ na założenia ogrodowe w Chinach miała również taoistyczna filozofia przyrody oraz buddyjska wiara w mit Raju Amitabhy.

Podstawą było stosowanie się do trzech zasad, które determinowały powstanie ogrodu. Pierwsza z nich odnosiła się do zachowania zasady kontrastu scenerii. Polegał on na takim doborze elementów do otoczenia, aby uzyskać przeciwieństwa, np. w słonecznych miejscach umieszczano wyłącznie nagie skały. Według drugiej zasady niezbędny był główny punkt widokowy z którego możnaby obserwować cały ogród. Był to zazwyczaj największy pawilon połączony z mostkami altanami z których roztaczał się widok na poszczególne części posesji. Trzecia zasada mówiła o zachowaniu właściwych proporcji. Niezwykle ważne było aby zachować nieparzystą liczbę elementów w ogrodzie. W chińskich ogrodach wyróżniamy dwa elementy dominujące: góry i woda.

Teoria ogrodów mówi, że "Góra jest nieruchoma, ale porusza ją woda; kamień jest martwy, ale ożywia go drzewo". Stąd też wśród kamieni sadzono  wiele drzew i krzewów. Woda miała przede wszystkim znaczenie praktyczne, gdyż umożliwiała rozwój roślinności.. Znane były też elementy imitujące wodę np. suche, sztucznie kształtowane łożyska potoków, strumieni, stawów, jezior wypełnione odpowiednio rozmieszczonymi kamieniami, przegrabionymi piaskiem. Elementy naturalne i sztuczne wzbogacały plastyczny obraz ogrodu. Woda była także elementem nastrojowym i ożywiającym. Elementem dopełniającym ogrody, były drogi. Zazwyczaj kręte i wąskie, swobodnie wytyczane w taki sposób aby były z nich widoczne najpiękniejsze elementy ogrodów. Służyły one głównie do doprowadzania do najpiękniejszych miejsc. Najbardziej charakterystycznymi motywami były drogi prowadzące wśród skał. Często były pokrywane mozaiką z drobnych kamieni układanych w różne, zmieniające się wzory, uzyskując rodzaj kobierca. Ścieżki takie zwane „zasadzonymi dywanami” były zbudowane z byle jakiś materiałów takich jak połamane dachówki czy odłamki ceramiki. Otrzymane w sposób naturalny wzory naturalistyczne i geometryczne były niepowtarzalne.

Architektura chińskich ogrodów

Architektura chińskich ogrodów odzwierciedla trzy główne myśli. Po pierwsze, myśl o praworządności państwa, która dążyła do wysokiej odpowiedzialności społecznej, cenienia wartości moralnych i znaczenia politycznego. Po drugie, myśl o życiu świętych, która podkreślała idee taoizmu i dążyła do naturalnego i skromnego życia. Po trzecie, myśl o naturze, która przywiązywała wagę do odzwierciedlenia piękna natury i myśli właściciela ogrodu. Każda budowla umieszczana była tak aby jak najlepiej komponować się ze strukturą lokalnego krajobrazu zgodnie z zasadami fengshui. Ważne było aby budowle postawione przez człowieka leżały poniżej szczytu i nie dominowały nad naturą.. Formy wielu elementów ogrodowych utrwaliły się jako ozdobna budowla na planie koła, wieloboku lub kwadratu, otwarta lub częściowo zamknięta, z podwiniętym dachem, za to bardzo lekka, przestrzenna dobrze harmonizująca się z formami przyrody. Najczęściej występującymi elementami architektury były pawilony, galerie, bramy, a także mosty. Pawilony były ustawiane na wysokich podmurowaniach lub tarasach, ze schodami i zdobnymi balustradami. Były sytuowane na wzgórzach, pagórkach lub nad wodą. Idealnie harmonizowały się  z malowniczymi miejscami. Większe pawilony i domy były budowane w środku ogrodu, aby są wielkością nie zakłócić równowagi .Aby móc czuć się komfortowo w ogrodzie niezależnie od warunków atmosferycznych budowano otwarte galerie, które były niczym kryte korytarze. Te zadaszone drogi chroniły zarówno przed słońcem jak i przed deszczem. 

Ważnym elementem były także mur zarówno te które otaczały ogród od zewnątrz jak i te wewnętrzne.  Z murem często łączyły się furty prowadzące do ogrodów . Miały one rozmaite kształty. Ich tradycyjna forma ma kształt oktogonalny albo okrągły nawiązujący do księżyca. Inne formy przejść przypominały kształtem: wazy, urny, płatki, kwiaty, liście lub też instrumenty muzyczne. Stanowiły one nie tylko jako drzwi ale również ramę wycinków ogrodu. Często umieszczano na nich inskrypcje zawierające jakąś informacje lub przesłanie poetyckie. Bardzo charakterystyczne były także bramy zwane p’ai lou, wznoszone dla akcentowania ładnego widoku lub ważnego miejsca w ogrodzie, poświęconego pamięci jakiejś osoby albo zdarzenia.  Mosty także stanowiły formę użytkową jak i  również ozdobną. Nawet na dziedzińcach równej powierzchni, mosty przez kanał były łukowate, lecz o łukach płaskich. Wznoszono je jako jedno- lub wielołukowe. Rzeźby w ogrodach chińskich nie były zbyt popularne. Występowały zazwyczaj w związku kompozycyjnym z jakąś budowlą ogrodową jako rzeźby pełne lub jako płaskorzeźby najczęściej zwierząt.

Symbolika w ogrodach

Ogrody chińskie mają w sobie zawarty podwójny przekaz. Pierwszy z nich to rzucający się w oczy aspekt wizualny nie mniej jednak ważniejszy jest głęboko ukryty symbolizm. Była to prywatna przestrzeń magiczna odzwierciedlająca wierzenia właściciela. Sprawia to że każdy element nabiera nowego znaczenia. Woda to przede wszystkim życie. Jeżeli jest to staw lub oczko wodne to symbolizuje ono Morze Wschodnie, na którym znajdują się wyspy nieśmiertelnych, zaś strumień stworzony tak aby nie było widać jego końca ma oznaczać połączenie z innym światem. 

Symboliczne znaczenie roślinności zostało ugruntowane w epoce Pięciu Dynastii. Poetyczny i symboliczny aspekt zieleni był równie ważny, co jej forma. Najbardziej popularne były drzewa kwitnące i zimozielone. 

Śliwa to w Chinach  „odpowiednik” japońskich wiśni. Kwitła wczesną wiosną, często wtedy, gdy ziemię pokrywał jeszcze śnieg, więc została uznana za znak budzącego się życia. W chińskim malarstwie istniał nawet kanon przedstawiania tych drzew. Bambus, ze względu na swą siłę i wzrastającą z każdym rokiem giętkość, stał się symbolem trwałej przyjaźni, zaś sosna wyrażała stałość oraz siłę charakteru. W ogrodach często pojawiały się charakterystyczne zestawienia różnych roślin. Przykładem może być właśnie połączenie śliwy, bambusa i sosny, które nazywano „trzema przyjaciółmi zimy”. Kwiatem cenionym zwłaszcza za dyskretny zapach była orchidea, uznana za symbol kobiecego uroku, a  chryzantemy, kwitnące jesienią i będące swoistym przedłużeniem lata, uważano za symbol długiego życia. Kwiatem królewskim była peonia, symbol zdrowia, radości i materialnego dobrobytu. Symbole takie były dobrze znane Chińczykom, także wizyta w ogrodzie stanowiła nie tylko przyjemność, okazję do odprężenia, ale przypominała czytanie książki, ponieważ każdy element posiadał ukryte znaczenie, często zakorzenione głęboko w świadomości ludzi dzięki baśniom i legendom. Przykładem może być magnolia, symbol czystości i szczerości, która odgrywa dużą rolę w legendzie o Taiszin, władczyni świętej góry Tai. Szczególną rośliną w chińskim ogrodzie był lotos. Znaczenie miał nie tylko efektowny wygląd, ale zwłaszcza znaczenie, jakie ze sobą niósł. Symbolizował on poszukiwanie duchowej czystości i prawdy. Wyrastał z mułu będącego alegorią świata materialnego, po czym przebijał się przez wodę wyrażającą aspekt emocjonalny, aż do rozkwitnięcia w słońcu na świeżym powietrzu odpowiadającemu światu duchowemu.

Symbolika dotyczyła nie tylko roślin, ale także układu całego ogrodu i kierunków świata. Przestrzeń dookoła kształtowano według sztuki feng shui, której esencja to dwie siły yin i yang. Yin  oznaczało czerń, księżyc, bierność, uległość, smutek, chłód, zimę czy introwersję. Był to żeński aspekt natury, którego siły to woda i ziemia. Yang  postrzegane jako aspekt męski, to nasłonecznienie, biel, słońce, siła, aktywność, radość, ciepło, lata, dzień czy ekstrawersja. Był on oddawany przez wiatr i ogień. Ważne jest to, że siły te nie wykluczają się, lecz są współzależne, a także podzielne. Wchłaniają i podtrzymują się wzajemnie, a jedna może zamienić się w drugą. Z ich ruchomej równowagi powstaje pięć pierwiastków: woda, ziemia, drewno, metal i ogień. Żywioły te można rozpisać w dwóch cyklach: tworzenia (woda → drewno → ogień → ziemia → metal → woda) i zwyciężania (metal → drewno → ziemia → woda → ogień → metal). Wszystko po to aby zachować równowagę i harmonię.

Za poszczególne części przestrzeni ogrodu odpowiadały cztery zwierzęta, które można określić mianem opiekuńczych. Tył posesji należał do Czarnego Żółwia.

Było to jej silne zaplecze Przejawiał się poprzez pojedynczy pagórek, drzewa, żywopłot czy krzewy. Dawały one poczucie bezpieczeństwa, gdyż izolowały od sąsiadów Szmaragdowy smok symbolizował kreatywność, fantazja, wyobraźnia i refleksje, które możne było pobudzić, budując altanę lub taras w prawej części ogrodu. Biały tygrys  odpowiadał za działanie, logikę, konsekwencję oraz realizację „zamierzeń smoka”. Należało być ostrożnym przy rozbudzaniu tej siły, dlatego unikano sadzenia wysokich drzew czy umiejscawiania skał w lewej części ogrodu. Czerwony feniks  to patrzenie w dal, perspektywy i marzenia, których odpowiednikiem jest przestrzeń przed domem. Była ona specjalnie pokrywana niezbyt wysoką roślinnością ułatwiającą spojrzenie w przyszłość. To właśnie takie symboliczne spojrzenie na ogród spowodowało potrzebę  stopniowania roślinności – od najniższej na przedzie, do najwyższej na tyłach domu. To dzięki symbolizmowi ogród stawał się zatem odzwierciedleniem istoty chińskiej filozofii i kultury.

Ogrody w Chinach wykorzystywano do wielu celów. Często myślano o nich na wiele sprzecznych ze sobą sposobów. Ogród postrzegany był jako mikrokosmos obfitości. Musiał on odzwierciedlać wszystkie doświadczenia estetyczne, przez co stawał się specyficzną przestrzenią. W ogrodzie można było szukać samotności lub spotkać się z przyjaciółmi, studiować, uprawiać ćwiczenia duchowe, układać wiersze, medytować czy urządzić rodzinne pikniki. Życie w ogrodzie chińskim było nieodzowną częścią codzienności.

 Chiński ogród jako odzwierciedlenie charakteru i stylu życia swojego właściciela musiał ukazywać zarówno poczucie estetyki i abstrakcyjne myśli jak i zwykłą codzienność. Była to funkcja prawie nie do zrealizowanie, gdyż w określonej przestrzeni musiały współgrać ze sobą dwa antagonizmy. Ogród chiński próbował znaleźć pomiędzy nimi balans i wprowadzi równowagę między światem duchowym i cielesnym. Właściciel tak samo jak nieustannie pracował nad swoim charakterem, tak samo nieustannie wprowadzał zmiany w swoim ogrodzie. Jest to w pewien sposób w stanie wytłumaczyć bogactwo i ciągłe modyfikacje charakterystyczne dla chińskich ogrodów.

Obecnie w Chinach nie zakłada się ogrodów prywatnych, tylko parki i skwery publiczne oraz tereny przyległe do firm i zakładów pracy, dlatego tez zmianie uległa główna funkcja ogrodów. Tereny te nie są już przeznaczone jedynie dla arystokracji czy artystów, dlatego w miejsce tradycyjnych, dużych pawilonów buduje się przede wszystkim mniejsze altany, w których przechodnie mogą usiąść i odpocząć oraz nacieszyć się otaczającym ich pięknym widokiem. Zwiększyło się tez znaczenie kompozycji użytych w projekcie roślin. Zmienia się także tradycyjna atmosfera panująca niegdyś w ogrodach. Dawniej Chińczycy mieli czerpać z ogrodu wewnętrzny pokój oraz inspirację do pracy twórczej. Dziś to miejsce aktywnego wypoczynku, ma być przede wszystkim atrakcyjnie wizualnie, zachwycać rozmachem i nowoczesnością. Do przeszłości odchodzą długie, kręte ścieżki sprzyjające samotnym spacerom i kontemplowaniu przyrody. Dziś Chińczycy przejmują coraz częściej styl życia Zachodu który jest intensywny i w pośpiechu.

Chińska tradycja i kultura od zawsze nierozerwalnie była połączona z naturą. Sztuka ta ma swój wyraz poprzez tworzenie ogrodów. Nie ważne czy były one prywatne czy też pałacowe. Wszystkie charakteryzowały się stosowaniem się do zasad tworzenia owych malowniczych pejzaży zgodnie ze sztuką feng shui, a także dążeniem do zachowania równowagi pomimo mnogości różnych elementów o często przeciwstawnej symbolice. Nic nie było pozostawione przypadkowi, a praca nad zaplanowaniem ogrodu przypominała rozwiązywanie niezwykle zawiłej układanki. Najważniejsze było zachowanie ukrytego na każdym kroku symbolizmu. Właśnie owa symbolika i mistycyzm sprawia, że każdy ogród był niepowtarzalny. Przeniesienie własnego poczucia estetyki, tradycji i wierzeń łączono z użytecznością w życiu codziennym, bowiem chińskie ogrody w kontraście do japońskich tętniły życiem. Współcześnie mimo iż sztuka ogrodowa ewoluowała i nabrała nieco innego znaczenia, to odgrywa nadal bardzo ważną rolę w życiu i kulturze Chińczyków. Fascynacja tradycyjnymi  ogrodami chińskimi cieszą się także w Europie dużą popularnością. Ważne jednak by patrząc na chiński ogród, patrzeć na niego przez pryzmat chińskiej historii i kultury oraz by próbować odczytać ukryty w każdej nawet najmniejszej roślinie symbolizm.